Coğrafi Vaziyet

Hudut: Gaziantep vilayeti şimalen Maraş merkez kazası, Malatya’nın Besni kazası, şarkan Urfa’nın Birecik kazası, garben Seyhan’ın Bahçe ve Dörtyol kazaları, cenuben Suriye’nin Kürt Dağı, Azaz, Munbüç ve Carabulus kazaları ile mahduttur.

Coğrafi mevkii: Gaziantep vilayeti İzmit Nısfınnehar dairesine göre 34 derece 7 dakika ile 35 dakika 6 dakika tûlü şarki, 36 derece 6 dakika ile 37 derece beş derece arz-ı şimalî arasındadır.

Mesaha ve nüfus: Gaziantep vilayetinin mesaha ve nüfusu kazaları itibarı ile aşağıdaki cetvelde gösterilmiştir:

Nüfus miktarı nüfus idaresi kaydından alınmıştır.

Dağlar: Gaziantep vilayeti pek ziyade arızalı, dik uçurumlu yüksek yaylalardan müteşekkil bir memlekettir. Belli başlı dağı Amanos Dağıdır. Diğer dağlar bundan ayrılmışlardır. Amanos dağının en yüksek tepesi Mıgır tepesi olup 3000 metre yüksekliği vardır.

(Fotoğraf): Nizip’in umumî görünüşünden bir parça

Toros silsilesi şuabatından olan Gaziantep şehrinin 25 kilometre garbi şimalisindeki 1600 rakımlı Sof Dağı, bunun cenubunda 1309 rakımlı Sakaltutan Dağları ve bu iki dağı birbirine bağlayan kayalıklı sırtlar Gaziantep vilayetini biri Akdeniz diğeri Basra Körfezi'ne olmak üzere iki sathi maile taksim eder. Bu dağların garbinden ve şimalinden çıkan sular Aksu ve Karasu ve Afrin vadilerine dökülerek Akdeniz’e, şarkından ve cenubundan çıkan sular Sacur ve Fırat Nehri'ne dökülerek Basra Körfezi'ne akarlar.

Bunlardan başka vilayetin Besni kazası ile şimal hududunu teşkil eden Kızıldağ ve daha cenupta Karadağ; Karadağ'ın garbinde Gani Dağı, Sof Dağı'nın garbinde Sarıkaya ve Kartal dağları, Sof'un şarkında ve Antep’in 8 kilometre şimalinde Dülük Dağı, Kilis'in şimalinde Keyfiz Dağı, Kartal Dağları'nın teşaübatı olan Musabeyli Dağları, cenup hududunda 1250 rakımlı Darmık Dağı vilayetin belli başlı dağlarını teşkil ederler. Bu dağlardan Kızıldağ, Karadağ, Gani Dağı, Kartal Dağları, Darmık Dağı, Musabeyli Dağları sakız, meşe, karaağaç ve çam ağaçları ile örtülüdür. Sarıkaya, Sof, Sakaltutan dağları ve bunların şubeleri çıplaktır. Buraları da evvelce ormanlık iken sonraları tahrip edilerek çıplak bırakılmıştır. Amanos Dağları çam, sakız, ıhlamur, meşe, karaağaç, gürgenle baştanbaşa örtülüdür.

(Fotoğraf): Nizip’in umumi görünüşünden bir parça

(Fotoğraf): İslahiye’nin umumi görünüşünden bir parça

Nehirler

Nehir ve dereler: Gaziantep vilayeti yukarıda da yazdığı­mız veçhile biri Akdeniz'e ve biri Basra Körfezi'ne akan iki sathi maile ayrılmıştır. Basra Körfezi sathi mailine akan nehirler şunlardır:

Fırat Nehri: VilAyetin şimali şarkî hududundan cenubu şarkî hududuna kadar şark hududunu teşkil ederek Urfa vilayeti ile vilayetimiz arasında haddi fasıl vazifesini görmektedir.

Nehrin seyri şimaldan cenuba doğrudur. Vilayet dahilinde uzunluğu 180 kilometredir. Cereyanı seridir. Yaz mevsiminde 120-200 metre arzında ise de kışın arzı iki kilo metreye yetişen yerleri vardır. Derinliği vasati olarak 5-6 metredir. Bu nehirden vilayet dahilinde hiçbir suretle istifade olunmaz.

Nehir sallar ve teknelerle geçilir. Vilayet dahilindeki kı­sımda köprüsü yoktur. Üzerinde işleyen medenî vesait te yoktur. Mecra temizlenirse istimbot işletmesi kabildir. Bu nehirden çıkartılan balıklar Antep ve Urfa’nın balık ihtiyacını tehvin edilebilirse de çok kılçıklı olduğundan yenmesi güçtür. Balıklar olta ile avlanmaktadır.

Basra Körfezi ve Halep arığına akan diğer sular şimaldan cenuba şunlardır:

Karasu:Vilayetin şimalindeki Kızıldağ’ın cenubu garbî eteklerinden çıkar garpten şarka doğru akar. Cingife nahiyesinin Araban Ovası'nı suladıktan sonra Fırat’a dökülür. Uzunluğu 60 kilometredir.

Merzimen Suyu: Karadağ’ın cenup eteklerinden çıkar. Cingife nahiyesinde garpten şarka doğru akarak Merzimen ovasını suladıktan sonra Fırat’a dökülür. Uzunluğu 68 kilometredir.

Keret Suyu: Nizip’in Keret köyü civarından çıkar, Keret, Hıyam, Çanakçı, Cağıt, Kertişe köylerini suladıktan sonra Nizip Çayı'na dökülür.

Nizip Çayı: Antep’in şarkında Arıl köyünden çıkar. Batal, Kefercebel, Cidet, Turlu, Kızılcakent, Akçakent köylerini suladıktan sonra Nizip’in garbinden geçer ve Carablus civarında Fırat’a dökülür. Bu su da Sacur Nehri'nden sonra en verimli bir suyumuzdur. Garbi şimaliden, cenubu şarkıya doğru akar.

Orul Suyu: Nizip’in Keferbostan civarından çıkar. Orul Mızar, Hıyar köylerini sulayarak Fırat’a dökülür.

Sacur Nehri:Vilayetin belli başlı ve çok verimli bir suyu olan Sacur Nehri , Antep’in on beş kilometre garbi şimalinde Pancarlı veya Sacurbaşı denilen yerden çıkarak kapalı yolları ile Antep’e gelir ve şehrin su ihtiyacını temin eder. Bu suyun sızıntısı olan Alleben Deresi şehrin iki kilometre garbindeki Kavaklık mesiresinden çıkar ve daha aşağılardan aldığı pınar suları ile genişleyerek şehrin bahçelerini sular. Tabakhaneye mezbahanın pisliğini beraber alarak Nurgana, Babilge köylerini geçtikten ve yollarda birçok pınar suları aldıktan sonra Çağdın köyünde aynı isimle anılan büyük bir pınarın suyunu da alır; Hacar, Kızılhisar, Zırartıba, Tılbaşar, Mezere, Harar, Yona, Telhalit ve diğer köyleri sulayarak Akçakoyunlu civarından Suriye toprağına geçer, oradan Fırat'a dökülür.

Sacur Nehri'nin seyri garbi şimaliden cenubu şarkiye doğrudur. Saçur suyundan, Cağdın civarında açılan bir kanalla Halep’e bir su ayrılmıştır. Bu suya Antepliler Halep arığı, coğrafya kitapları ise Kuveyk nehri derler. Bu su evvelce güzergâhtaki köylerin yalnız içme sularını vererek Halep’e kadar gider ve hiçbir köy tarlasını sulamakta bundan istifade edemezdi. Halep'in Türkiye’den ayrılması üzerine esasen mahallî ihtiyaca bile yetmeyen bu su uğrağındaki köylerin istifadesine bırakılmıştır.

Elmalı suyu: Kilis'in Cilcime köyünden çıkar. Mülk, Karasakal, Kehriz, Mezere, Mizmiz, Dokurcum, Elmalı köylerini suladıktan sonra Kuveyk Nehri ile birleşir.

Balık suyu: Kilis'in Polateli nahiye merkezi olan Ispanak köyünün şimalinden çıkar. Ömeroğlu- Kazıklı köyünden gederek Kuveyk Nehri ile birleşir, Suriye’ye geçer.

Sinap suyu: Kilis'in Cercik köyünden çıkar. Cercik, Karamelik köylerini suladıktan sonra cenuba geçerek Kuveyk Nehri'ne karışır.

Akdenize akan sular ise gapten şarka doğru sırası ile şunlardır:

Aksu: Menbaını Besni kazasının Gölbaşı'ndaki göllerinden alır. Vilayetin şimali şarki hududundan Pazarcık Ovası'na girer Fevzipaşa-Malatya demiryolunu takiben garbe doğru akarak Parzarcık Ovasını sular. Ceyhan Nehrine dökülür. Vilayet hudunda tulü 80 kilometredir.

Karasu: İslahiye’nin şarkından geçer, şimaldan ecnuba akar ve İslahiye Ovasını sular. Suriye’ye geçerek Akdeniz’e dökülür. Aksu ve Karasu vadileri tamamen merzağıdır. Bu havalide teşekkül edan göller havayı zehirler.

Sabuh Suyu: İslahiye’nin Kırkpınar mevkiinden çıkarak Kilis kazası dahilinde şimaldan centıba akar. Hudut üzerinde Afrin Çayı ile birleşir.

Afrin Suyu: Manbaını Kartal Dağları'ndan alır. Kilis kazası dahilinde şimaldan cenuba akar. Sabun Suyu ile birleşerek Akdenize dökülür.

Gerek Sabun suyu ve gerekse Afrin Nehri kışın bazen haftalarca geçit vermeyecek kadar taşkın aktığı halde yaz günleri tamamen kurur. Çiftçiye hiçbir fayda temin etmezler. Antep vilayetinde bu sudan başka birçok ufak dereler daha vardır. Hülâsa vilayetimiz tamamen sulak bir vilayettir.

(Fotoğaf):Kilis hükümet konağı ve cumhuriyet meydanı

Göller

Vilayet dahinde ehemiyetli göl yoktur. Pazarcık ve İslahiye kazalarında birkaç göl vardır.

Mizmiii gölleri: Pazarcık’ın 30 kilometre garbi şimalisi de olup yekdiğerine mücavir üç parçadan ibarettir. Her üçünün mesahai sathiyesi 60 bin dönümdür. Suları Aksu'ya dökülür. Etrafı bataklıktır. Sıtma yapar.

Azaplı Gölü: İslahiye’nin otuz beş kilometre şarkında olup 80-100 dönümlük bir yer işgal eder. Etrafı bataklık ve sıtmalıdır. Aksu Çayı'na dökülür

Keller Gölü: İslahiye’nin şimalindedir. Kar ve yağmur sularından hasıl olmuştur. Bazı seneler tamamen kurudur. Ziraatte bu göllerden istifade edilir. 25 kilometre murabbaı yer İşgal eder.

Emen Gölü: Bu da İslahiye’nin şimalindedir. Kar ve yağmur suları ile Aksu'yun taşmasından hasıl olmadır. 75 kilometre murabbai yer işgal eder. Etrafı bataklıktır.

Bu göllerin hiçbirinde kayık yüzdürülmez ve başka bir şekilde istifade edilmez.

Maadin

Vilayette bugün işleyen maden yoktur. Yalnız merkez kazasının 20 kilometre şimali garbisinde Çarpan köyünde zengin kırmızı mermer ile müteferrik yerlerde beyaz mermer ocakları vardır. Bunlar ibtidaî vesaitle işletilmekte ve mahallî ihtiyacı temin etmektedir.

Bakır: Kilis kazasının 35 kilometre şimali garbisinde Balıklı, Dostallı köyleri arasında bakır madeni vardır. Umumi harpten evvel birkaç ocak açılmış ise de harbin zuhuru ile olduğu gibi kalmıştır.

Krom madeni: İslahiye’nin şarkı cenubisinde Alaca köyü ile Kilis kazası arasında krom madeni vardır.

Vilayet dahilinde jeolojik tetkikat yapılmadığı için bunlardan maada mevcut maadin hakkında bir bilgimiz yoktur.

Taksimatı mülkiye

Gaziantep şehri 1912 senesine kadar Halep vilayetine bağlı 80 bin nüfuslu büyük bir kaza idi. 1912 senesinde Kilis ve Halfeti kazaları Antep’e ilhak edilerek Halep’e bağlı bir sancak teşkil edildi. Sancağın ilk mutasarrıfı Şükrü Bey'dir. 1918 senesinde Halep'in İngilizler tarafından işgal edilmesi üzerine Antep sancağı müstakil Liva oldu.

923 senesinde bütün sancakların vilayet adını alması ile Gaziantep sancağı da Gaziantep vilayeti adını aldı. Eski mülki teşkilatı ipka edildi. Vilayetin ilk valisi Hüsnü Bey'dir (şimdi inhisarlar umum müdürüdür). Hüsnü Bey'den sonra sırası ile Antep valileri şunlardır: Talat Bey, Nazmı Bey, Akif Bey.

926 senesinde mülkî teşkilatta yapılan tadilatla Malatya’nın Besni kazası Gaziantep vilayetine verildi. Halfeti kazası lağvedilerek nahiye halinde Urfa’ya bağlandı. Halfeti ve Birecik kazalarının Fırat’ın garbinde kalan köylerde Nizip kazası teşkil edilerek Gaziantep’e verildi.

933 senesinde çıkan son teşkilat-ı mülkiye kanunu ile Besni kazası Antep vilayetinden alınarak Malatya vilayetine bağlan­dı. Buna mukabil Maraş vilayetinin Pazarcık kazası ile Cebelbereket vilayetinin İslahiye kazası Gaziantep vilayetine ilhak edildi.

Bugün Gaziantep vilayeti merkez kazası ile Kilis, Nizip, İslahiye ve Pazarcık kazalarından mürekkeptir.

Gaziantep vilayeti dahilinde ikisi merkez kazasında, üçü Kilis kazasında, biri Nizip kazasında, üçü İslahiye kazasında olmak üzere dokuz nahiye; 318’i merkez kazasında 183’ü Kilis kazasında, 123’ü Nizip kazasında, 72’si İslahiye kazasında, 102’si Pazarcık kazasında olmak üzere 798 köy mevcuttur.